راهکارهای مناسب مدیریت بقایای گیاهی در نخلستان‌های کشور

رحیم خادمی ـ عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان بوشهر

رضا بهسرشت – وزارت جهاد کشاورزی کارشناس ارشد اداره کل نخیلات

ناصر فرّار - هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان بوشهر

چکیده:

نخل خرما با نام علمی Phoenix dactilifera یکی از محصولات مهم در باغبانی کشور محسوب می‌شود. بر اساس آمار منتشر شده بیش از 180 هزار هکتار اراضی کشور زیر کشت این محصول می‌باشد و تعداد زیادی از استان‌های کشور بویژه استان‌های جنوبی به نوعی با کشت این محصول سروکار دارند. هر اصله درخت نخل در سال 15 تا 25 برگ تولید می‌کند. طول عمر برگ نخل با توجه به شرایط متفاوت اقلیمی، آبی و خاکی و روش‌های داشت نخلستان بین 3 تا 7 سال می‌باشد. برگ ‌های مسن وقتی که شروع به خشک شدن می‌نمایند از درخت خرما هرس و قطع می‌شوند. در طول یک سال قریب به 15 تا 25 برگ از یک درخت می‌بایست هرس شوند. افزون بر آن قاعده برگ و الیاف اطراف آن نیز می‌بایست حذف و هرس شوند (عمل تکریب). وزن متوسط هر برگ خرما 2 تا 3 کیلوگرم می‌باشد. بنابراین تعمیم این مقدار به چند میلیون اصله، حجم زیادی خواهد بود که در حال حاضر مدیریت صحیح و بهینه‌ای در بهره برداری از این بقایا وجود ندارد. در حال حاضر در بسیاری از باغات خرما این بقایا سوزانده می‌شوند. در برخی مناطق نیز از برگ خرما جهت ساخت سایه‌بان (Shade)، آلاچیق، بادشکن و پوشش نهال‌های تازه کشت شده درختان میوه از جمله خرما استفاده می شود. انجام این پژوهش در جهت استفاده از ضایعات و بقایای نخلستان‌ها در تولید خوراک دام، بستر تولید قارچ خوراکی، تولید کمپوست و کود گیاهی و خرد کردن و استفاده مستقیم جهت حفظ حاصلخیزی خاک باغ و همچنین استفاده از الیاف نخل جهت بسترهای کاشت و تکثیر در محیط‌های گلخانه‌ای نتایج مطلوبی را به همراه داشته است لذا ضرورت دارد مدیریت بقایای گیاهی در باغات مورد استفاده و ترویج قرارگیرد و از بروز خسارات زیست محیطی حاصل از روش های معمول جلوگیری شود.

مقدمه

در نواحی جنوب و جنوب غربی ایران سطح وسیعی از اراضی را نخلستان‌ها به خود اختصاص داده‌اند. اگرچه درخت خرما گیاهی همیشه سبز می‌باشد اما بطور میانگین بسته به شرایط نگهداری بعد از 3 تا 7 سال برگ‌های مسن آن خشکیده می‌شوند و می‌بایست از درخت حذف و هرس شوند.

در هر درخت خرما بسته به رقم و شرایط زراعی در طول سال حدود 15 تا 25 برگ خشک می‌شود که هر کدام بطور متوسط 5/1 تا 5/2 کیلوگرم وزن دارد. تعمیم این مقدار بقایای گیاهی به چند میلیون اصله نخل موجود در کشور رقم بزرگی بوده که نیاز به مدیریت بهره وری و استفاده بهینه را می‌طلبد. در حال حاضر نه تنها استفاده مطلوبی از این بقایا نمی‌شود بلکه بدلیل سوزاندن آنها توسط اغلب نخلکاران مشکلات زیست محیطی را نیز به همراه داشته است. . طی سال‌های اخیر استفاده از ضایعات درختان خرما در موارد متعددی گزارش شده است. استفاده از این ضایعات بعنوان بستر پرورش قارچ خوراکی بصورت موفقیت‌آمیزی توسط محققین زیادی گزارش گردیده و امروزه جایگاه تجاری پیدا نموده است (3 ). استفاده از یرگ درختان خرما (قسمت انتهایی برگ) برای تولید غذای دام در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است و نتایج مثبت این پژوهش توسط محققین مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان بوشهر گزارش شده است ( 1 ). در این روش قسمت انتهایی برگ‌های درختان خرما پس از خرد شدن مورد غنی سازی قرار می گیرند که پس از مدتی نگهداری جهت تغذیه دام قابل استفاده خواهند شد. در سال های اخیر استفاده از ضایعات برگی خرما جهت تولید کمپوست نیز مورد توجه قرار گرفته است و تحقیقاتی در زمینه تهیه کمپوست از بقایای گیاهی در دست اجرا می‌باشد که تاکنون نتایج مطلوبی به همراه داشته است (2). در این تحقیق روش‌های موجود و مطلوب در راستای بهره‌وری مناسب از این ضایعات و جلوگیری از اثرات سوء زیست محیطی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

نتایج و بحث:

 روش‌های متداول در نخلستان‌های کشور

هر ساله ضایعات و بقایای زیادی در سطح نخلستان‌ها تولید می‌شود. بیشترین بقایا بعد از عملیات حذف برگ‌های خشک و دمبرگ‌هاو همچنین جداسازی الیاف در نتیجه عمل تکریب درختان خرما جمع‌آوری می‌شوند. از گذشته تا کنون در مناطق خرماخیز با توجه به نیاز ساکنان و کاربرد بقایا از آنها در موارد متعددی استفاده می‌شده است. شاید تا دو دهه قبل سرپناه درون باغات و حتی بخشی از منازل با استفاده از چوب تنه و برگ خرما با مهارت‌ها و روش‌های خاص خود ساخته می‌شد. چوب تنه درختان مسن نخل سقف بسیاری از خانه‌های روستایی را در مناطق خرماخیز تشکیل ‌داده است. از طرف دیگر حصار بسیاری از چراگاه های موقت صحرایی و اطراف باغات با استفاده از برگ های  ردیف شده خرما در کنار هم محدود و محصور می‌گردد. این موارد استفاده به دلیل ترویج فن‌آوری نوین کم رنگ و کاربرد خود را به جزء در مواردی محدود، از دست داده است.

استفاده عمده دیگر از ضایعات و بقایای خشک شده نخلستان‌ها بعلت عدم وجود و رایج بودن سوخت‌های فسیلی در دهه‌های گذشته بکارگیری این بقایای به عنوان هیزم در ایجاد حرارت جهت طبخ غذا بویژه در مراسمات می باشد. اگرچه استفاده از آتش در موارد مختلف هنوز در میان مردم این نواحی رایج می‌باشد اما در همین خصوص نیز با وفور سوخت‌های فسیلی در سال های اخیر، کاربرد ضایعات به میزان زیادی محدود شده است. ایجاد بادشکن از جمله مواردی است که از زمان‌های قدیم کاربرد داشته و اکنون نیز در حاشیه مزارع و باغات از آن استفاده می‌شود. همچنین ایجاد سایه‌بان و پوشش نهال‌ درختان میوه با استفاده از برگ درختان خرما روش مرسوم و متداول در این مناطق می‌باشد، اما نکته مهم این است که  بعد از پایان استفاده از برگ درختان خرما بعنوان بادشکن یا سایه‌بان مجدداً آنها را جمع‌آوری کرده و می سوزانند. نکته مهم و قابل توجه دیگر اینکه اگرچه در گذشته به نوعی از این بقایا در موارد مختلف استفاده می‌گردید و اما در سال های اخیر با ظهور مصالح ساختمانی متنوع و فن‌آوری‌های نوین، این بقایای گیاهی در سطح نخلستان‌های کشور کاربرد خود را از دست داده‌اند و اکنون نخلکاران با حجم وسیعی از این ضایعات روبرو می‌باشد که به دلیل عدم توصیه و ترویج روش‌های مناسب جهت بهره‌برداری، اقدام به سوزاندن آن می نماید.

راهکارهای مناسب و روش‌های نوین

آثار و بقایای درختان خرما از منابع مواد آلی محسوب می‌شوند که در سیستم پایدار و در راستای حفاظت از منابع محیط زیست می‌بایست با روش مناسبی حتی بعد از موارد گوناگون بهره‌برداری، بصورت فرآیند شده به خاک نخلستان برگردد. کاربرد این ضایعات چه به صورت مستقیم و چه غیر مستقیم، در راستای تامین بخش مهمی از مواد آلی خاک و ماده اولیه بستر کشت قارچ و همچنین خوراک دام، گامی ارزنده در راستای توسعه و افزایش منابع پروتئینی گیاهی و حیوانی محسوب می شود، ضمن اینکه بازگشت صحیح این منابع غنی سازی خاک از مواد آلی و حفظ حاصلخیزی را به همراه خواهد داشت.

 

کاربرد ضایعات و بقایای گیاهی درختان خرما جهت تولید قارچ خوراکی و خوراک دام

ضایعات چوبی منابع ارزشمندی برای تولیدقارچ‌های خوراکی به شمار می‌رود. امکان استفاده از ضایعات مختلف درخت خرما جهت تولید قارچ خوراکی و همچنین بقایای عمل‌آوری شده جهت تغذیه دام در چندین تحقیق مورد بررسی قرار گرفته و نتایج رضایت بخشی نیز به همراه داشته است. امکان پرورش قارچ‌های خوراکی صدفی (Pleurotus spp.) در مناطق خرما خیز کشور وجود دارد و از طرفی جهت پرورش قارچ نیاز به بستر اولیه ای (بقایای لگنینی و سلولزی) می باشد که مواد اولیه این بستر بصورت معمول و فراوان در باغات خرما یافت می‌شود. گونه‌ای از این قارچ‌ها به صورت خودرو بر روی تنه درختان واجدالیاف در زمستان‌ها می رویند. هرچند که محصول دهی قارچ‌های خوراکی صدفی بر روی ضایعات به مانند کاه بهتر از بقایای چوبی می‌باشد اما مواد چوبی منبع غذائی غنی تری برای قارچ‌ها محسوب می‌شوند. از طرف دیگر قارچ‌ها با حذف لیگنین موجود در ضایعات چوبی در اثر عمل تجزیه می‌توانند منبع خوبی از کربوهیدرات را جهت تغذیه دام فراهم نمایند. در بیشتر تحقیقات، برگ و دمبرگ خرما به عنوان ترکیبی مناسب جهت تولید قارچ پاسخ مطلوب داده است. با این حال در خصوص استفاده از ضایعات چوبی خرما جهت خوراک دام ممکن است دوره دوماهه چرخه رشد رویشی و زایشی قارچ مدت زمان کافی برای تجزیه تمام لگنین موجود در بافت‌های اینگونه ضایعات نباشد که در این رابطه انجام مطالعات بیشتر ضرورت می یابد.

استفاده از برگ خرما در تغذیه دام:

          با استفاده از روش‌های ساده و کم هزینه می‌توان برگ درخت خرما را به خوراک دام تبدیل نمود. معمولاً قسمت انتهایی برگ که شامل برگچه‌ها می‌باشد، برای غنی‌سازی و تهیه خوراک دام استفاده می‌شود. در این روش، ابتدا قسمت انتهائی برگ به قطعات کوچک (3 تا 4 سانتی متری) خرد می‌شوند و سپس با استفاده از برخی مواد افزودنی عمل غنی سازی بروی آنها انجام می پذیرد و بعد از مدتی برای خوراک دام قابل استفاده می‌شود. با فرموله کردن این ماده خوراکی با مواد علوفه‌ای می‌توان به جیزه غذائی کامل و باارزشی دست یافت. بدین ترتیب بخش اعظمی از ضایعات موجود در نخلستان‌ها را می‌توان به مواد ارزشمند تبدیل نمود.

تهیه کود گیاهی کمپوست از برگ و ضایعات درخت خرما:

استفاده از ضایعات نخل خرما جهت تهیه کود گیاهی به صورت عمل‌آوری شده یکی از راه‌کارهای مناسب و اقتصادی در مدیریت نخلستان می‌باشد. جهت عمل آوری برگ و تهیه کمپوست از روش‌های متعددی می‌توان استفاده نمود که با توجه به امکانات موجود از نظر مواد افزودنی، اندازه قطعات خرد شده برگ و شیوه‌های نگهداری و انبار کردن توده ضایعات و ... روش‌ها متفاوت می‌باشد. در یکی از روش ها ابتدا ضایعات قسمت های مختلف درخت جمع آوری و سپس به قطعات کوچک خرد می‌شوند و پس از آن عمل‌آوری، میکروارگانیسم‌های عامل بوشانیدن به آن اضافه می‌شود. توده مذکور در محلی با رطوبت و تهویه مناسب نگهداری می‌شود تا کود گیاهی آماده گردد. در حال حاضر حجم زیادی از بقایای گیاهی در سطح نخلستان‌ها قابل تبدیل به کود گیاهی می‌باشد که می‌بایست روش‌های آن در بین باغداران ترویج شود.

تهیه قطعات (خرد کردن) از بقایا و افزودن به خاک باغ:

شاید ساده‌ترین روش و حداقل استفاده ممکن از بقایای نخل خرما استفاده مستقیم و برگشت آن به خاک نخلستان به منظور بهبود ساختار فیزیکی خاک و افزایش مواد آلی آن ‌باشد. بر اساس اندازه‌گیری‌های بعمل آمده خاک اغلب نخلستان‌ها از میزان مواد آلی بسیار پایینی (کمتر از نیم درصد) برخوردار می‌باشند. طبق تحقیقات انجام شده تاثیر مواد آلی بر خصوصیات کمی و کیفی محصول در باغات خرما بسیار مثبت بوده است. لذا با توجه به وضعیت موجود شاید ساده‌ترین و ارزان‌ترین روش افزایش مواد آلی خاک استفاده از بقایای گیاهی حاصل از خود درختان خرما باشد. این عمل در برخی مناطق خرماخیز کشور آغاز شده است. عمده‌ترین مشکل این روش عدم وجود دستگاه مناسب جهت خرد کردن بقایا به قطعات کوچک بوده است که با توجه به اهمیت موضوع، مطالعه در جهت طراحی دستگاه مناسب این کار و یا وارد نمودن نمونه های خارجی بسیار مفید می باشد.

سایر موارد استفاده از ضایعات:

از ضایعات خرما در موارد متعدد می‌توان استفاده نمود. برخی از این روش‌ها نیاز به فن‌آوری پیشرفته دارند و برخی نیز با امکانات محدود قابل اجرا می باشند. علاوه بر موارد یادشده استفاده از ضایعات چوبی خرما جهت ساخت نئوپان و تولید MDF مورد توجه قرار گرفته و پیشرفت‌هایی نیز حاصل شده است. همچنین امکان استفاده از ضایعات نخل در تولید مواد گیاهی جهت بسترهای کشت گلخانه‌ای وجود دارد. قابل ذکر است که سالانه ارز زیادی جهت تهیه مواد مذکور از کشور خارج می‌شود. این موضوع در دست بررسی است و موفقیت‌هایی نیز در بر داشته است.

پیشنهادات:

بقایای گیاهی و چوبی نخلستان‌های کشور حجم بسیار زیادی می‌باشد که با بکارگیری راه‌کارهای مناسب مدیریتی می‌توان علاوه بر بهره‌برداری اقتصادی از آن، اثرات سوء زیست محیطی را نیز کاهش داد. در حال حاضر ساده‌ترین روش جهت جلوگیری از هرگونه خسارت استفاده از این بقایا جهت افزایش مواد آلی خاک در مدیریت نخلستان می‌باشد که پیشنهاد می‌شود تکنولوژی ساده آن در کلیه مناطق خرما خیز، ترویج و بکار گرفته شود. علاوه بر آن توصیه می‌شود بهینه‌سازی روش‌های ارائه شده جهت بکارگیری ساده و کم هزینه آنها و ترویج در سطوح بزرگ در دستور کار آینده باشد.

  رحیم خادمی و رضا بهسرشت