اهمیت مدیریت بهداشتی آبزیان

به باور آبزی پروران عرضه ماهیان پرورشی روز به روز با تقاضای بیشتر مصرف کنند گان مواجه شده است.این امر طبیعی به نظر می رسد که مردم ، تولیدات بهداشتی با کیفیت استاندارد را می پسندند.امروزه علاوه بر بیماریهای عفونی ، باقیمانده های سموم کشاورزی،داروهای دامپزشکی ،فلزات سنگین ، مواد آلی و غیر آلی نیز در آبزیان از چالشهای مطرح بوده و ضروری است که تولیدات شیلاتی از هر دو نظر اقتصادی و بهداشتی مد نظر قرار گیرند.در مزارع پرورشی ، در صورتی که خسارت ماهیان تلف شده ، هزینه درمان و کاهش میزان رشد ماهیانی که بعد از بیماری بهبود می یابند ، محاسبه شود منجر به افزایش قیمت تولید و سود کم آبزی پروران می گردد.

ماهیان معمولا" در معرض عوامل بیماریزا و پاتوژن های بالقوه قرار دارند اما در بیماریهای آنها یک ارتباط ساده بین پاتوژن ها و ماهی رخ نمی دهد ،بلکه در مزارع متراکم ، شرایط محیطی باعث استرسهای قابل توجه شده و ماهیان را به طیف وسیعی از پاتوژن ها حساس می نماید.در آبزی پروری ، می توان با مدیریت مطلوب بهداشتی بسیاری از پاتوژن های بالقوه و بیماریهای عفونی را کنترل و موجبات ارتقاء بهداشتی تولیدات را فراهم نماییم .موفقیت در برنامه مدیریت بهداشتی آبزیان با پیشگیری از بیماریها آغاز شده و با اجرای اقدامات صحیح بهداشتی کامل می گردد. برنامه مدیریت بهداشتی می تواند در سراسر جهان برای تولید ماهیان سالم مورد استفاده قرار گیرد.

نظر به رشد سریع ماهیان پرورشی به عنوان یکی از بخشهای مهم تولید غذا مطرح بوده که با توسعه و تکمیل آن می توان جانشینی مناسب برای ماهیان دریائی به حساب آورد. در سالهای اخیر میزان تولید ماهی و میگوی مزارع از نظر مقدار و ارزش افزایش یافته و با توجه به تولیدات جهانی که سالیانه نزدیک به 10 میلیون تن تخمین زده می شود ، سهم تولیدات آبزی پروری کشورها کمی بیشتر از 12% کل تولید جهانی می باشد.اگر چه سهم تولیدات مزارع پرورشی پایین است، ولی اهمیت آن در مقایسه با تولیدات آبزیان سایر کشورها بسیار مهم قلمداد می گردد.ویژگی های منطقه ای ،فرهنگی و تاریخی هر کدام در اساس تولید و میزان توسعه آبزی پروری تاثیر داشته و از طرفی در سنتهای تاریخی مردم آسیا در امر پرورش ماهیان دارای جایگاه قابل توجهی می باشد.

در سالهای اخیر میزان تولید ماهیان پرورشی در اروپا افزایش چشمگیری داشته و برای مثال در کشورهایی نظیر نروژ و فرانسه با تولید زیاد (هر کدام 20% )، ایتالیا (16% )، اسپانیا(10%)، انگلستان(6.5%) ،هلند(6%) کل تولید اتحادیه اروپا را دارا می باشند.

در اروپا ماهیان پرورشی شامل آزاد ماهیان (salmon)که در قفس های دریائی پرورش می یابند و دیگر ماهیان(sea bass, sea bream ,turbot) ،قزل آلای رنگین کمان پرورشی ، ماهی کاراس در مزارع اقلیمی و لای ماهی (crucian carp , tench) و مار ماهی و تیلاپیا (eel , tilapia) در مزارع متراکم مدار بسته پرورش می یابند.

برنامه تولید پروتئین های حیوانی بدون در نظر گرفتن بیوسکیوریتی و مسائل بهداشتی راه به جائی نخواهد برد و همواره بیماریهای آبزیان بعنوان یک فاکتور مهم مطرح می باشند.

بیماریهای ماهیان ، شامل بیماریهای غیر عفونی (محیطی ،تغذیه ای، ژنتیکی) و بیماریهای عفونی می باشند که بیماریهای عفونی به علت مسری بودن دارای جایگاه ویژه ای بوده و در صورتی که خسارت ماهیان تلف شده ، هزینه درمان و کاهش میزان رشد ماهیانی که بعد از بیماری بهبود می یابند ، محاسبه شود منجر به افزایش قیمت تولید و سود کم آبزی پروران می گردد.

البته با توجه به اطلاعاتی که اخیرا" از سیستم پرورشی سایر حیوانات بدست آمده ، نشان می دهد که آنها نیز دستخوش چنین بیماریهای واگیردار می گردند.با افزایش مزارع ماهی و معرفی گونه های جدید و مبادلات تجاری شرایطی را به وجود آورده ، که افزایش بعضی از بیماریهای عفونی اجتناب نا پذیر است.

ارزیابی میزان خسارت واقعی در مزارع متراکم و پر استرس مشکل بوده و به فاکتورهای متعددی بستگی دارد.اگر چه برآورد می شود که 10% ماهیان در اثر بیماریهای عفونی تلف می گردند ،بعلاوه عفونت هایی نیز در اثر آلودگی های خوراک به میکروارگانیسمهای پاتوژنیک پدید می آیند ، که دارای مخاطرات قطعی در تولیدات آبزیان می باشند.بطور کلی این مخاطرات با شرایط و وضعیت محیطی ، انواع ماهیان مزرعه و عادت فرهنگی در مورد تهیه و مصرف خوراک بستگی دارد.

بیماریهای عفونی بعلت ارگانیسمهای پاتوژن ( انگل ها ، باکتری ، ویروس و قارچ)پدید می آیند، که در محیط مزرعه وجود دارند و یا توسط ماهیان حامل وارد محیط می گردد. در حقیقت ماهیان معمولا" در معرض پاتوژن ها و یا پاتوژن های بالقوه قرار دارند ، اما در بیماریهای ماهی یک ارتباط ساده بین میکروارگانیسم و ماهیان رخ نمی دهد ،بلکه در نتیجه یک سری فعل و انفعالات متغیر بین پاتوژن و محیط و میزبان اتفاق می افتد.بسیاری از خصوصیات پاتوژن ها بطور مستقیم در گسترش بیماری مرتبط بوده و بدین صورت است که میکروارگانیسمهای اجباری (obligate) همیشه باعث عفونت در میزبان گردیده و میکروارگانیسمهای اختیاری (facultative) که در غیاب میزبان زنده می مانند.

ویرولانس پاتوژن بستگی به استرین ،بیوتایپ و سروتایپ یا ژنوتایپ عامل بیماری دارد.رخداد بیماری در اثر فعل و انفعالات پاتوژن و ماهی که به چندین فاکتور میزبان مانند سن ،اندازه ، مرحله رشد ، تغذیه ، وضعیت تولید مثل و دفاع ایمنولوژیک بستگی دارد.علاوه بر آنها فاکتورهای مستعد کننده زیادی وجود دارند که در گسترش بیماری دخالت می کنند.در مزارع متراکم ، شرایط محیطی نا مناسب (کیفیت پایین آب ،تغییرات درجه حرارت آب ، کیفیت پایین خوراک ،تراکم ، حمل و نقل و غیره ) معمولا" تولید شده و در این وضعیت استرس قابل ملاحظه ، موجب ایجاد حساسیت زیاد ماهیان به طیف وسیعی از پاتوژن ها می گردد.

یکی از مهمترین فاکتورها ،کیفیت آب می باشد که در مدیریت بهداشتی ماهیان مد نظر قرار می گیرد ، زیرا کلیه فعالیت های بدن ماهی از قبیل تنفس ،تغذیه و رشد ،دفع مدفوع ، نگهداری تعادل نمک و تولید مثل در آب انجام می شود.تعیین پارامتر های فیزیکی و شیمیائی آب در مزارع آبزی پروری بسیار حیاتی بوده و بیماریهای غیر عفونی اغلب در اثر کیفیت پایین آب پدید می آیند.بنا بر این تعیین میزان اکسیژن محلول در آب ، میزان PH ، میزان مواد دفعی از فاکتورهای مهمی است که می بایست ملاحظه شوند.میزان اکسیژن محلول از سایر عوامل حیاتی تر بوده و به منشاء و تغییرات درجه حرارت و نیاز بیولوژیکی آب(در اثر غلظت بالای باکتریها و مواد فاسد) بستگی دارد.PH آب می بایست ثابت و همواره زیر 7 قرار داشته باشد.تولید مواد دفعی نیز بایستی در حد پایینی باشد زیرا در صورت حضور بیش از اندازه کربن دی اکسید که برای اکثر ماهیان مسموم کننده است و همچنین آمونیاک که باعث بالا رفتن PH در حد 7.5 می گردد.از طرف دیگر آب معمولا" وسیله انتقال میکروارگانیسم هاست که می توانند پاتوژن بالقوه برای ماهی و انسان باشد.میزان آلودگی تولیدات شیلاتی به شرایط محیطی و کیفیت میکروبیولوژیکی آب مزارع بستگی دارد.دو گروه بزرگ از میکروارگانیسم ها که در بهداشت عمومی بسیار مهم هستند و میتوانند در تولیدات آبزی پروری آلودگی ایجاد نمایند.آنها معمولا" در محیط به صورت طبیعی وجود دارند ، و یا توسط مدفوع انسان و یا حیوانات اهلی به محیط وارد می شوند.میکروارگانیسم های غیر بومی می توانند بوسیله آلوده کننده های غیر قابل اجتناب مانند پرندگان و موجودات خاکزی که موجب آلودگی آبهای مزارع شوند. تعداد قابل توجهی از این عوامل بیماریزا ممکن است از طریق پوست و یا لوله گوارشی ماهیان به عنوان مشکلات بهداشتی برای مصرف کنند گان مطرح گردند.

بعلاوه بعضی از این عوامل برای ماهیان فوق العاده پاتوژن محسوب می شوند.در حقیقت انتقال بعضی از بیماریها در برخی نواحی به علت مزارع پر تراکم که از آب آلوده صنایع مجاور استفاده می کنند ، صورت پذیرد.

علاوه بر وضعیت بهداشتی مزارع ، تغذیه نقش مهمی را در اقتصاد آبزیان پرورشی بر عهده دارد.در حقیقت اختلالات تغذیه ای و بیماریهای عفونی و رکود بازار به همدیگر وابسته هستند.واضح است که سلامت ماهیان به وضعیت تغذیه آنها بستگی دارد و ارتباط روشنی بین رنجوری (در اثر نرسیدن خوراک به بدن) و بیماری وجود دارد. در اثر رنجوری حساسیت ماهیان به عفونتها افزایش یافته و با تقلیل دفاع ایمنی بدن در معرض پاتوژن های مهاجم قرار می گیرد.بدین گونه شرایط ضعف و رنجوری ماهیان ، زمینه مستعدی را برای عفونتها فراهم نموده و بعلاوه عفونتها نیز با تغییرات در جذب مواد غذایی در روده ها موجب عدم جذب مواد غذایی مورد نیاز درونی می گردد.تشخیص بیماریهای تغذیه ای مشکل بوده و به آزمایشات هیستوپاتولوژیک و آنالیز آزمایشگاهی تکیه می شود. اکثر مزارع پرورش ماهی از خوراک تهیه شده کارخانجات و جدول غذایی آنها استفاده می کنند و بیماری های تغذیه ای در اثر پر خوری و یا بی غذایی کمتر گزارش شده است.هر چند که کمبودهای تغذیه ای بخصوص کمبود ویتامین گهگاهی تشخیص داده می شود.

بیماریها در جمعیت های طبیعی و عادی رخ داده و گاهی نیز در غیاب بیماری پاتوژن ها می توانند حضور داشته باشند.نظر به این که از بین بردن کلیه پاتوژن ها غیر ممکن است ، دانستن این که چگونه مخاطرات بیماریهای عفونی را تقلیل دهیم ، حائز کمال اهمیت می باشد.

تا اندازه ای ، درخواست اقدامات بهداشتی و پیشگیری کننده شرایط محیطی همانند مدیریت بهداشتی ماهیان ، مراعات اصول بهداشتی و روند کنترل بیماری از فاکتورهای حیاتی پیشگیری از بیماریهای ماهیان می باشند.

آبزی پروری دارای این مزیت است که امکانات کنترل در سیستم تولیدی وجود دارد و با مدیریت بهداشتی مطلوب میتوان بیشتر مخاطرات بالقوه را در سطح تولید کنترل نمود.بازدید و مشاهده روزانه رفتار ماهیان و فعالیت تغذیه ای در ردیابی مشکلات قبل از بروز بیماری بسیار کمک می نماید.وضعیت و موقعیت های استرس زا که در اثر تغییر مکان و تراکم بیش از حد پیش می آید می تواند موجب بروز بیماری های ماهی بوسیله انگل ها و باکتریها گردد.آب نیز یکی از اجزای حیاتی در مزرعه بوده و می بایست بطور کامل از نظر شیمیائی (میزان اکسیژن ، آمونیاک ، نیترات وPH ) و آنالیز میکروبیولوژیک بررسی شود.

مراعات اصول بهداشتی شامل ضدعفونی در بین گروه های مختلف ماهی و پاک نمودن استخرها و ضدعفونی وسایل و تجهیزات کارگران و یا آب مطرح می باشد. بعضی از بیماریهای عفونی ، بویژه بیماریهای قارچی پوست و عفونتهای باکتریائی و انگلی اغلب به انباشتگی مواد آلی در استخرها نسبت داده می شود.استخرها ممکن است مطابق اصول بهداشتی زه کشی (استخرهای خاکی)، خشک و گاهی با موادی مانند آهک هیدراته ضدعفونی گردند.وسایل قبل از استفاده در استخرها می بایستی کاملا" خشک و یا با مواد شیمیائی ضدعفونی گردند.ضدعفونی چکمه ها ضروری بوده و در مدخل ورودی ساختمان ها و بین قسمتهای مختلف لازم است که کارگران دستهای خود را با صابون ضدعفونی کننده شستشو نمایند.توصیه های تکنولوژیکی تصفیه آب و کاربرد پروبیوتیکها و محرک های رشد از روشهای مهمی هستند که در بهبود کیفیت محیطی آبزی پروری لازم می باشند.

به منظور پیشگیری از گسترش بیماریهای ویروسی و باکتریال اپی زئوتیک که از طریق تغییر مکان ماهیها ، تخمها و یا با انتقال آب در بین مزارع مختلف پدید می آید ، قرنطینه و صدور گواهی بهداشتی که بخشی از برنامه کنترل بیماریها است ، بسیار مهم تلقی می گردد. این اقدامات بهداشتی ، بایستی به عنوان یک خط دفاعی در برابر انتقال ماهی و یا میگوی اگزوتیک که امکان آلودگی دارد، عمل نماید.این قبیل اقدامات می تواند در زمینه یک ناحیه پهناور ، کشور و یا در جهان گسترش نموده و نواحی عاری از بیماری (free disease areas ) بنا نهاده شده است.وجود سرویس های مشاوره ای و گسترش لیست پاتوژن های مورد تایید که در هر ناحیه روی آنها موافقت شده ، استاندارد نمودن تکنیکهای تشخیصی و صدور گواهی های بهداشتی بسیار ضروری و در این فیلد پر اهمیت می باشند.در بخش تحقیقاتی ایجاد شیوه های تشخیصی سریع و بی خطر و بهبود روشهای درمانی در بیماریهای حاد مورد نیاز است. طی سالهای اخیر چندین مطالعه انجام شده و کاربرد تکنیکهای مولکولی حساس و سریع را به منظور جداسازی پاتوژن های مهم (تشخیص آنهایی که با روشهای مرسوم مشکل است)ارائه می دهند.

کاوش از طریق DNA و آزمایشات PCR با موفقیت جهت پایش حضور پاتوژن ها در محیط ، بافتهای بدن و تخمهای ماهی گسترش یافته است.سایر تکنیکهای بر مبنای DNA به عنوان مثال ریبوتایپ ، وrandomly amplified polymorphic DNA و ژل الکتروفورز(pulsed-field gel electrophoresis of DNA) که روشهای مهمی جهت ارتباط ژنتیکی بین پاتوژن های ایزوله شده از نواحی مختلف جغرافیائی بکار رفته و سپس در مطالعات اپیدمیولوژیک مورد استفاده قرار می گیرند.بیماریهای باکتریائی را می توان با استفاده از شیمیوتراپی و واکسنها کنترل نمود.داروهای عمده آنتی میکروبیال که در آبزی پروری مورد استفاده قرار می گیرند ، آنتی بیوتیکها و ترکیبات سنتتیک می باشند.

همچنانکه مشخص گردیده بسیاری از باکتریهای پاتوژن در محیط و یا در ماهیان حامل متعلق به نواحی آلوده می باشند ، معمولا" پیشگیری داروئی یک از راههای عملی در مزارع ماهی ممکن است جهت جلوگیری از گسترش بیماری عفونی بکار رود.بعلاوه از این عوامل آنتی میکروبیال نیز برای محرک رشد (تتراسیکلین ها) استفاده می شود.در نتیجه عمل سوء این داروهای آنتی میکروبیال موجب افزایش مقاومت داروئی در بین باکتریهای پاتوژن ماهی در طول سالیان گذشته شده است.این مقاومت ها ضمن کاهش تاثیر کنترل بیماریهای ماهی ، ممکن است به عوامل پاتوژن انسانی نیز منتقل گردد.مسئله مهم دیگر گذشته از باقی ماندن این مواد در محیط ، موجب انباشتگی آنها در گوشت ماهی می گردد.کاربرد داروها در مزارع پرورش ماهی یکی از مسائل جدی در سال 1990 بوده است. در اثر فشار پزشکان و طرفداران محیط زیست و انجمنهای مصرف کنند گان ،تدوین و تصویب قوانین شدید درخواست شده و موجب تقلیل مجوز داروهای آنتی میکروبیال در مزارع پرورش ماهی گردیده است.اگر چه در اکثر کشورهای تولید کننده ماهی استفاده از این داروها سریعا" در مزارع کاهش یافته ولی از آنتی بیوتیک ها و داروهای جدید می توان در درمان عفونتهای حاد استفاده نمود و لازم است همکاری گسترده و قابل توجهی بین کارخانجات صنایع غذایی و داروسازی ایجاد شود.

واکسیناسیون در ماهیان شق دیگری از برنامه کنترل بیماریهای عفونی است و موجب کاهش استفاده داروهای آنتی میکروبیال می گردد.در سالهای اخیر با توجه به شناخت بیشتر سیستم ایمنی ماهیان و تشخیص فاکتورهای ویرولانس در پاتوژن های اصلی ،واکسیناسیون ماهی متداول شده است.واکسنهای زنده و تخفیف حدت یافته با تحریک ایمنی وابسته سلولی و انتشار موثر آنتی ژن در جمعیت، دارای مزایای فراوان بالقوه در پیشگیری از بیماریهای عفونی را دارد.هر چند که کاربرد واکسنهای زنده و تخفیف حدت یافته در مزارع آبزی پروری با بحث های زیادی مواجه شده و بیشتر منابع موثق استفاده آنها را، به علت امکان گسترش مخاطرات غیر قابل کنترل در محیط ، نا درست می دانند.

واکسنهای تجارتی قابل استفاده بر علیه باکتریهای مختلف (یرسینیا روکری ،آئروموناس سالمونیسیدا ، ویبریو آنگوئیلاروم ،ویبریو اردالی ،ویبریو سالمونیسیدا ،ادواردزیلا ایکتالوری )می باشد.این باکتریها در محیط آب گوشتی کشت و بوسیله فرمالین کشته می شوند و اغلب دارای مواد تقویت کننده ایمنی بوده و از این رو با روش تزریقی مورد استفاده قرار می گیرند.بعضی دیگر از واکسنها با روشهای غوطه وری ، اسپری و خوراکی استفاده می شوند. استراتژی اجرای واکسیناسیون بستگی به اندازه و نوع ماهی ، گونه باکتری و نوع واکسن دارد.

از آنتی ژن های چندین ویروس واکسنهایی تهیه شده که با روشهای تزریقی و غوطه وری مصرف می شوند و ایمنی محافظتی آنها استنباط گردیده است، هر چند که برای استفاده تجارتی جهت چندین بیماری ویروسی سطح محافظتی آنها بسیار پایین است.از تکنولوژی های جدید جهت فراهم نمودن واکسنهای موثر ویروسی ماهی مانند تکنولوژی واکسنهای نوترکیب و DNA استفاده می گردد.در حال حاضر تنها یک واکسن ویروسی تجارتی بر علیه IPN با روش پروتئین نوترکیب ساخته شده و گسترش یافته است.

بطور خلاصه ، بیماریهای ماهی در نتیجه فعل و انفعالات پاتوژن بین ماهی و محیط ایجاد می گردد.ماهیان در مزارع متراکم بطور مداوم در برابر تغییرات محیطی و عملیات مدیریتی بوده و همه این عوامل می بایست در کنترل و پیشگیری از بیماریها مد نظر قرار گیرند.

منبع:
M.M. Blanco, A. Gibello and J.F. Fernández-Garayzábal.(2004) . Influence of fish
health management:
Bases, procedures and economic implications . Departamento de Patología Animal I (Sanidad Animal), Facultad de Veterinaria
Universidad Complutense, 28040 Madrid, Spain