رتون، پتانسیل افزایش عملکرد برنج

رتون، پتانسیل افزایش عملکرد برنج

                 

 

تهیه کنندگان

     
فرشته مهدوی                                  مهرداد پورعزیزی
       

مقدمه
 حدود یک سوم از اراضی برنج استان مازندران، باتلاقی است که در حال حاضر به دلیل ماندابی بودن، هیچگونه کشتی در آن توصیه نمی‌‌گردد (10). به لحاظ اینکه برنج بعنوان یکی از اساسی‌ترین مواد تأمین کننده غذای مردم کشور اهمیت خاصی را داراست، لذا افزایش عملکرد آن در واحد سطح در واحد زمان، از اهداف اصلی کشاورزی نوین می باشد. برای نیل به این منظور، باید از مدیریت های زراعی برتر و خصوصیات فیزیولوژیکی خاص در گیاهان استفاده نمود.
در خانواده غلات سه گیاه برنج، سورگوم و نیشکر دارای یک صفت فیزیولوژیکی اختصاصی می باشند که آنها را قادر می سازد بعد از برداشت، در صورت مساعدت شرایط محیطی، رشد و نمو مجدد نمایند و محصول جدید تولید کرده و امکان برداشت دوباره را بوجود آورند، که اصطلاحاً به « رتونینگ » موسوم می باشد (7). طبق تعریف، رتون دهی یعنی جوانه زنی مجدد پنجه های برداشت شده محصول اصلی که راهی است برای افزایش عملکرد برنج بدون افزایش سطح زیر کشت (13). در واقع رتون ها پنجه هایی هستند که از جوانه های در حال خواب بر روی کلش زنده باقی مانده از گیاه اصلی بوجود می آیند (2).
در مناطقی که بعد از کشت اصلی برنج به علت محدودیت شرایط اقلیمی و شرایط خاکی امکان کشت دیگری نباشد، در صورت دسترسی به آب کافی، رتون می تواند به عنوان کشت دوم مورد استفاده قرار گیرد. از آنجائیکه در استفاده از رتون نیاز به عملیات آماده سازی مجدد زمین نمی باشد و همچنین به علت زودرس بودن محصول آن و در مجموع هزینه کم در بهره وری مجدد از زمین (20)، از فوایدی می باشند که استفاده از رتون می تواند درآمد اضافی برای کشاورز داشته باشد (6).
از آنجا که مناطق وسیعی از اراضی شالیزاری مازندران به کشت رقم محلی طارم (136 هزار هکتار) اختصاص دارد (11) که از خصوصیات آن قابلیت رتون دهی مناسب و زودرسی آن (60-40 درصد طول دوره رویش گیاه اصلی) را می توان نام برد. چون در فواصل زمانی اوایل مرداد تا اوایل آذر و پس از برداشت محصول طارم سطح وسیعی از اراضی شالیزاری تحت کشت رقم طارم، شرایط آبگیری امکان کشت دوم نبوده و زمین بدون استفاده باقی می ماند بنابراین با توجه به شرایط اقلیمی مناسب مازندران از این زمین ها می توان به عنوان کشت دوم از رتون رقم طارم استفاده نمود (6).
با توجه به موارد فوق رتونینگ به چند دلیل می تواند جایگزین مناسبی برای بهره برداری اقتصادی از این دوره، مساعد در این منطقه باشد:

 اولاً: سیتم راتونینگ جدای از زراعت اصلی منطقه نمی باشد و کشاورز برنجکار با کلیه مراحل پروسه تولید، آشنا می باشد و در هیچیک از مراحل تولید، نیاز به ماشین آلات خاص ندارد.
 ثانیاً: هزینه جدید برای تهیه بذر، خزانه، شخم، آماده سازی زمین، نشاءکاری و محافظتهای اولیه ندارد. یعنی با هزینه بسیار ناچیز و بدون بکارگیری مواد اولیه جدید تولید خواهد شد.
 ثالثاً: طول دوره رویش رتون بسیار کوتاه است بطوریکه حدود 60-40 درصد طول دوره گیاه اصلی خود را در بر می گیرد.

 آمارهای اولیه نشان می دهد که در شرایط اقلیمی مناسب با مواظبت های اندک از رتون می توان حدود 1500-800 کیلوگرم در هکتار محصول بدست آورد و بعضی از کشاورزان نمونه و مجرب با عمال مدیریت صحیح حتی قادر به برداشت تا 3300 کیلوگرم در هکتار شده اند (6). بررسی ها و گزارشات در کشورهای مختلف عملکرد 5/3-5/1 تن در هکتار را برای رتون اعلام نمودند و گاهی اوقات تا 5 تن در هکتار هم گزارش شده است (5).

تاریخچه رتونینگ در جهان و ایران
 نخستین گزارشها در مورد امکان استفاده از رتون مربوط به هندوستان در سالهای 43-1942 انجام شده است (6). تا سال 1970 در مناطق برنج‌خیز دنیا، رتونینگ فقط بصورت ابتدائی بوسیله کشاورزان اعمال می شد و کارهای سیستماتیک و پیوسته تحقیقاتی روی آن صورت نگرفته بود. به همین منظور در 25-21 آوریل 1986 در بنگلور هند انجمنی در ارتباط با رتونینگ تشکیل شد. این انجمن زیر نظر انستیتو تحقیقات بین المللی برنج در فیلیپین (IRRI) و انجمن محققان کشاورزی هند و دانشگاه علوم کشاورزی بنگلور قرار داشت. این گروه دورنمای اقتصادی و وضعیت مدیریتی رتونینگ را مورد بحث قرار دادند و تصمیم به همکاری در زمینه انجام آزمایشات مختلف، برای بهبود مدیریت رتون و افزایش توانایی رتون، گرفتند. امروزه در بسیاری از کشورهای برنج‌‌‌خیز دنیا از قبیل چین، امریکا، فیلیپین، برمه، برزیل، جمهوری دومنیکن، هند، ماداگاسکار و بنگلادش در سطح اقتصادی از رتونینگ در زراعت برنج استفاده می نمایند. در ایران نیز از دیرباز، کشاورزان برنجکار با این صفت فیزیولوژیکی برنج بشکل ابتدائی خود، آشنا بودند.
خوشبختانه یکسری تحقیقات اولیه درباره رتون در ایران صورت گرفته است. شرایط اقلیمی و محیطی به گونه ای است که می توان اظهار داشت که فکر استفاده از رتون نسبت به دوباره کشت برنج بسیار اقتصادی است. رتونینگ می تواند سیمای اقتصادی شالیزارها را دگرگون سازد و گامی در جهت بهره وری بیشتر مزارع برنج باشد. به نظر می رسد، سیستم رتونینگ در این منطقه بتواند بهره وری اقتصادی داشته داشته باشد، که این مقوله، احتیاج به بررسی و تحقیقات دامنه دار دارد.

اراضی مستعد استحصال رتون 
رتون در میکروکلیماهایی از استان مازندران پرورش می یابد که اراضی تحت پوشش آن ماندابی بوده و از لحاظ تأمین آب مشکل نداشته باشد (10). بویژه آن قسمت از اراضی که برنج به صورت تک محصول کشت شده و منابع و نهاده ها در غیر فصل زراعی در اثر عدم کشت مضاعف یا کشت دوم بلااستفاده می ماند. چنین وضعیتی بطور وسیع در شالیزارهای گیلان و مازندران وجود دارد. بطوریکه حداقل 30 درصد این گونه اراضی در پاییز آبگیر بوده و برای کشت دوم سایر محصولات (غیر برنج) مناسب نمی باشد. از طرف دیگر هزینه اضافه جهت تأمین آب زراعی برای این اراضی لازم نمی باشد. با این حال می توان حتی در اراضی که توسط موتور پمپ از چاهها آبیاری می شوند نیز برنامه ریزی و برداشت رتون نمود. با توجه به بارندگی زیاد در شمال کشور در ماههای شهریور و مهر، نیاز آنچنانی به استفاده از موتور پمپ نبوده و بنظر می رسد، چند بار آبیاری در صورت کمبود بارندگی، کفایت نماید (3).

مرفولوژی و فیزیولوژی رتون برنج
 مرفولوژی گیاه رتون با گیاه اصلی فرقهای اساسی دارد. معمولاً ارتفاع گیاه رتون کمتر و پنجه های مؤثر (تولیدکننده خوشه) که تولید می نماید، کمتر است. هر چند ممکن است تعداد کل پنجه های تولیدی رتون بیشتر باشد، این پنجه ها از جوانه های خواب بر کلشهای زندهء باقی مانده از گیاه اصلی، بوجود می آیند. این جوانه ها ممکن است بر گره های مختلف از پایین تا بالا قرار گرفته باشند. بطور کلی جوانه هایی که از گره های بالایی می باشند، نسبت به پنجه هایی که از گره های پایینی ایجاد شده اند، سریعتر شکل گرفته و زودتر می رسند.
 در واریته های مختلف، محل شکل گیری پنجه ها مختلف می باشد. در بعضی از واریته ها، پنجه ها فقط از گره های بالایی ایجاد می شوند و در بعضی دیگر، از گره های پایینی و در عده ای از واریته ها همه گره های باقی مانده، توانایی تولید پنجه را دارا می باشند. میزان پنجه رتون بستگی به توانائی ریشه زائی محصول اصلی و اندوخته های مواد غذائی در قاعده ساقه های باقیمانده (کلش ها) دارد (2 و 9). 
بیدار شدن جوانه های در حال خواب و رتون دهی از 1 تا 10 روز پس از برداشت شروع شده و به سرعت رشد می نماید. اگرچه جوانه ها پس از رشد سریعی که از خود نشان می دهند، کمتر برگ تولید می کنند، ولی جوانه هائی که از گره های پائین تر ایجاد می شوند، دارای خوشه بلندتر و تعداد دانه در خوشه به مراتب بیشتر از جوانه هائی هستند که از گره های بالا ایجاد می شوند اما درصد باروری آنها تا حدودی نسبت به جوانه های ایجاد شده از گره های بالائی، کمتر است. اگر بتوان شرایط لازم را برای توسعه رتون مهیا کرد، می توان از جوانه های بوجود آمده از گره های بالاتر محصول بیشتری استحصال نمود (2).

             
 

 شکل1- نمایی از جوانه زنی مجدد پس از برداشت محصول اصلی برنج

 بطور کل رشد رتون ارتباط زیادی با مقدار کربوهیدرات باقیمانده در ساقه و ریشه بعد از برداشت گیاه اصلی دارد. هرچه ذخیره کربوهیدرات بیشتر باشد، گیاه پتانسیل تولید رتون بالاتری خواهد داشت. از جمله عوامل مهم در پتانسیل تولید رتون، عامل ژنتیک می باشد. واریته های مختلف با داشتن ریخته ارثی متفاوت، توانائی رتون دهی متفاوتی دارند که شناخت توانائی ژنتیکی تولید رتون در ارقام، می تواند به اصلاح کنندگان برنج کمک نماید تا بتوانند در جهت بالابردن توانائی تولید رتون، از طریق اصلاح نژاد اقدام نمایند.
 جوانه های تولیدشده از گره های بالاتر با نسبت C/N  بالا، دارای رشد بطئی و نامطمئن و جوانه های تولیدی از گره های پائین با نسبت  C/N  پائین پس از رشد، کاملاً مشخصات گیاه جوان را پیدا نموده، که شادابی یک گیاه جوان را داراست. بنابراین باید پرورش گره های پائین را تقویت نمود، چون در چنین شرایطی بوته های جوان شباهت زیادی به نشاء جوان خواهند داشت.
 در رقم طارم محلی، طول دوره رشد جوانه های رتون با هم فرق نمی کنند و شبیه یکدیگرند. جوانه ها بعد از 5 روز تحت شرایط محیطی عموماً سریعتر رشد می کنند و سپس بوسیله گره های دوم و سوم ادامه می یابند، 8 روز پس از تشکیل رتون (سبز شدن جوانه ها) جوانه ها شاخه می زنند.
تصور می شود سرعت پیر شدن برگهای گیاه اصلی، بزرگترین علت کاهش محصول رتون باشد. اگر گیاه اصلی دیرتر پیر شود، می توان باور کرد که پتانسیل تولید محصول رتون ممکن است افزایش قابل توجهی پیدا نماید. به تعویق افتادن پیری برگها، ممکن است همراه با افزایش ظرفیت کربوهیدرات در ساقه گیاه اصلی باشد. این دلیلی است که گیاه رتون بتواند بهتر رشد نماید. عملکرد رتون و تولید محصول مشخصاً وابسته به غلظت کربوهیدرات است. همچنین توسعه پنجه زنی رتون وابسته به غلظت تنظیم کننده های رشد آن دارد. موتیور و همکاران (2002) نشان دادند که تجمع ماده خشک، میزان اضافه بیوماس و تجمع نیتروژن در سراسر گیاه با رتونینگ رابطه معنی دار داشت، که با افزایش سن گیاه میزان تجمع ماده خشک و نیتروژن افزایش یافت.

عوامل اصلی مؤثر در رتون زائی برنج
1. شناسائی ارقام مستعد رتون زا در شرایط جغرافیائی هر منطقه
2. تهیه زمین در کشت اصلی
3. تاریخ کاشت محصول اصلی
4. تراکم بوته و فواصل کاشت محصول اصلی
5. انتخاب کرت محصول اصلی
6. درجه حرارت در اواخر دوره رسیدن محصول اصلی و شدت نور
7. مراقبتهای لازم محصول اصلی طی دوران رشد و اجرای عملیات بهزراعی
8. ذخیره کربوهیدرات موجود در کلش اصلی
9. زمان برداشت محصول اصلی
10. ارتفاع برداشت گیاه اصلی

ارقام مناسب رتون
اگر چه واریته های برنج از نظر ژنتیکی، برای رتون دهی تفاوت دارند ولی تقریبا اکثر ارقام قادر به ایجاد رتون می باشند. عامل اصلی در انتخاب ارقام جهت رتون دهی، شرایط محیطی و عوامل اقلیمی می باشد. اخگری (1374) در رشت گزارش کرد که رقم حسنی به دلیل زودرسی، بیشترین عملکرد را نشان داده است و ارقام میان‌‌رس سپیدرود، حسن سرایی و بینام هم عملکرد خوبی داشتند و رقم خزر بخاطر دیررسی عملکرد خوبی نداده است. رقم طارم محلی با ارتفاع بلند ساقه و مقدار کربوهیدرات بیشتر در ساقه مورد استفاده مناسبی در بوته های رتون شده است. از طرف دیگر ارتفاع بلند باقیمانده تعداد گره های بیشتری را در برگرفته و مسأله رویش رتون از گره های مختلف و عدم همزمان رسی نیز مشهود بوده است (9). در ارقام اصلاح شده، اکثر بوته ها بعد از برداشت از گره های بالایی ایجاد رتون می نمایند (3). . گزارشات موجود نشان می دهد که برای مناطق حاره ای، ارقام میان رس تا دیررس مناسب هستد، ولی برای مناطق معتدله نظیر شمال کشورمان، ارقام زودرس نظیر حسنی، طارم مازندران مناسب می باشند (2). در صورتی می توان از ارقام میان رس رتون گرفت که تاریخ کاشت (نشاءکاری) در اوایل اردیبهشت انجام شود.

تهیه زمین در کشت اصلی
 عمق شخم در زمان تهیه زمین اصلی تا 25 سانتیمتر با شخم سطحی موجب افزایش عملکرد دانه رتون می گردد (باید دقت نمود که لایه Hardpan در شالیزار نشکند). عملیات تهیه زمین و آماده سازی آن از جمله تسطیح و جابجایی خاک و کنترل علفهای هرز تأثیر زیادی در افزایش تعداد پنجه های بارور بر عملکرد دانه رتون دارد (2).

تاریخ کاشت در زمین اصلی 
در مناطق معتدله به علت کوتاه بودن دوره گرمائی مناسب، جهت برداشت رتون ضروری است تا حد امکان اقدام به کشت زود نمود. بطوریکه اگر انتظار عملکرد مطمئن و مطلوب را داریم، باید حتی الامکان در اوایل اردیبهشت نسبت به نشاءکاری آن در شمال کشور اقدام نمود. درصورتیکه هرچه تاریخ نشاءکاری با تأخیر انجام شود ضریب اطمینان، برای برداشت رتون کمتر خواهد بود. زیرا تأخیر کشت سبب می شود مرحله گلدهی و خوشه دهی رتون با سرمای پائیز برخورد نموده و درصد پوکی افزایش می یابد (9). بنابراین تاریخ کاشت از طرق زیر بر عملکرد رتون مؤثر است:
1. برخورد زمان گلدهی با درجه حرارت پائین و افزایش پوکی
2. وقوع بارندگی در زمان برداشت
3. اختلال در تاریخ کاشت محصول بعدی (بعد از برداشت رتون)
4. در مناطق معتدل به علت کوتاه بودن دوره گرمای مناسب لازم است محصول اصلی هر چه سریعتر کشت شود که در مورد ارقام محلی شمال کشور اوایل اردیبهشت بهترین تاریخ کاشت می باشد (2).

تراکم بوته و فواصل کاشت محصول اصلی
فاصله کاشت محصول اصلی، یکی از عوامل در موفقیت رتون دهی محصول بشمار می رود زیرا با مطالعه‌ای که توسط کارشناسان IRRI در مورد اثر فاصله کاشت بر عملکرد محصول (رقم IR28) صورت گرفته است، نتیجه گرفتند که عملکرد محصول اصلی در فاصله 20×20 بهترین عملکرد را در مقایسه با فاصله 15×15 و 25×25 داده است، ولی اختلاف معنی دار آنچنانی وجود نداشت (9). در مقابل، فاصله کاشت کمتر و تراکم بیشتر باعث شده است که تعداد بوته های از دست رفته زیاد شده و میزان تولید رتون کاهش یابد. بنابراین تراکم بوته بر تأمین تعداد بوته و کپه کافی در واحد سطح در کشت اصلی و کاهش بوته های از دست رفته و جبران آن در کشت اصلی و حفظ سلامتی ریشه ها در زمان پنجه زنی محصول اصلی برای افزایش تعداد پنجه مثمر در شیوه معمول کشت و در شرایط زراعی برای ارقام محلی20×20 یا 25× 25 مناسب می باشد (2). البته باید توجه داشت که ارقام مختلف از نظر فاصله مناسب کاشت برای رتون، باهم متفاوت می باشند. همچنین در اراضی مختلف از نظر حاصلخیزی هم این فاصله کاشت متغیر است.

انتخاب کرت محصول اصلی
 برای تولید مؤفق، محصول اصلی باید یکنواخت و با سیستم ریشه ای قوی باشد، کرتهای آلوده به علف هرز، آفات و بیماریها مناسب برای رتون دهی نیستند. قابلیت دسترسی کرت به آب آبیاری و حاصلخیزی آن بسیار مهم است. از طرفی انتخاب کرت هایی که به علت مشکل زهکشی امکان کشت دوم وجود ندارد، مناسب نمی باشند (2).

فاکتورهای محیطی مؤثر بر رتون دهی
اثر عوامل محیطی بر رشد رتون برنج متغیر است. بررسیهای بعمل آمده نشان می دهد که اثرات دما، حاصلخیزی خاک و مواد غذائی بر ااندامهای رویشی گیاه تا حدود زیادی مؤثر است. توانائی ژنتیکی رتون بسیار مهم است، زیرا سیستم قوی ریشه، محصول اصلی دانه و اندوخته های ذخیره ای در قاعده ساقه ممکن است شرایط مناسبی برای محصول دهی خوب رتون را فراهم نماید. درجه حرارت در مراحل آبستنی، برداشت و نیز پس از برداشت محصول اصلی بر قابلیت رتون دهی مؤثر است (2).
مطالعاتی که Ichii (1988)، در خصوص اثرات دما بر رتون انجام داده است نشان می دهد که هر چه دما بیشتر شود و به عبارت دیگر، افزایش دما با افزایش ارتفاع و پنجه زنی گیاه رابطه مستقیم دارد. همچنین هر چه دما پائین تر بیاید طول دوره رشد گیاه از 60-50 روز به 95-90 روز افزایش می یابد و با پائین آمدن درجه حرارت محیط ممکن است سنبلچه ها عقیم گردند. گیاهان در معرض حرارت 29-21 درجه سانتیگراد در مرحله آبستنی محصول اصلی جوانه های رتون بیشتری نسبت به قرار گرفتن در معرض 37 درجه تشکیل خواهند داد. درجه حرارت بالا بعد از برداشت برنج سبب می شود تعداد جوانه های تشکیل شده بیشتر، سرعت رشد زیادتر و وزن شاخ و برگ گیاه رتون افزایش یابد (2). گیاه رتونی که در معرض درجه حرارت پائین 20 درجه سانتیگراد، قرار گیرد، نسبت به آنهائی که در معرض حرارت بالای 45-27 درجه قرار میگیرند، بیش از 3-2 برابر پنجه های اصلی، رتون تولید می کنند. درجه حرارت پایین باعث طولانی شدن دوره رشد گیاه رتون میگردد.
نور و شدت آن نیز همانند درجه حرارت، تأثیر بسزائی بر پنجه، ارتفاع، وزن و محصول رتون دارد. تحت شدتهای نوری مختلف، ارتفاع رتون و درصد پنجه های رتون گیاه تغییر می کند. تحقیقات انجام شده نشان داده است که نور آفتاب و در شرایط صاف بودن هوا، 50 درصد ابری و 75 درصد ابر برای دو هفته قبل از برداشت محصول اصلی، بشدت بر پنجه و ارتفاع رتون اثر دارد. حداکثر ارتفاع رتون به شدت نور بستگی دارد و هرچه شدت نور بیشتر باشد، پنجه زنی گیاه بیشتر ولی ارتفاع گیاه کمتر خواهد بود. حداکثر ارتفاع گیاه قبل از رفتن به دوره زایشی، وقتی هوا صاف و آفتابی باشد و شدت تشعشع خورشید بالا باشد، 30 روز طول می کشد. این عمل در هوائی که 50 درصد آن ابر است، 25 روز و برای هوائی که 75 درصد آن ابراست، 20 روز طول می کشد. هر چه سایه افکنی بیشتر باشد، به همان نسبت، رشد رویشی زیاد شده ولی دوره گل دادن گیاه حدود 7 روز به تأخیر می افتد. اگر چه عوامل محیطی بر رتون دهی گیاه مؤثر می باشد ولی باید اذعان نمود که ظرفیت ژنتیکی گیاه است که توانائی پنجه زنی آن را مشخص می کند. شدت نور، تعداد پنجه های رتون تولید شده را افزایش می دهد و همچنین حذف کپه ها آنرا افزایش می دهد. شدت نور بر محصول دانه، تعداد دانه در خوشه، تعداد دانه پر در خوشه، درصد پوکی و وزن هزاردانه نیز مؤثر می باشد.

مدیریت مصرف کودهای شیمیائی
 کود یکی از عناصری است که تأثیر زیادی بر عملکرد محصول می گذارد. بررسیها نشان می دهد که رشد رتون دقیقاً مرتبط با ترکیب و سرعت استفاده از کود است. اگرچه نیاز کودی هر گیاه را با معیار تجزیه گیاهی و خاک باید مورد سنجش قرار داد، ولی بطور عموم و براساس تجربه های اعمال شده، اکثر گیاهان نیاز به کود دارند. 
برای رشد بهینه رتون معمولا کود اوره بصورت سرک مصرف می شود و بررسیها نشان می دهد که رتون بر اساس نوع واریته تا 70 کیلوگرم تحمل کودپذیری را دارد. مصرف کود اوره در 10 تا 20 روز قبل از برداشت و پس از برداشت به محصول اصلی، مورد آزمایش قرار گرفت. واکنش رتون به کاربرد مواد غذائی در این پریود نشان داده است که مصرف کود در 10 تا 20 روز قبل از برداشت در تعداد پنجه زنی رتون و نیز تعداد شاخه و برگ گیاه رتون تأثیر نداشته است، ولی 10 تا 20 روز پس از برداشت محصول اصلی، ضمن افزایش تعداد پنجه، باعث افزایش وزن شاخه و برگ گیاه رتون گردید.
 اکثر بررسیها نشان می دهد که استفاده از کود ازته برای رتون در مقابل کشت اصلی خیلی کمتر بوده و معمولاً حدود 50 تا 75 درصد کود ازتهء موردنیاز کشت اصلی می باشد. در بیشتر گزارشات کشورهای مختلف و داخل کشورمان آمده که مصرف حدود 50 کیلوگرم کود اوره (20 تا 25 کیلوگرم ازت) باعث افزایش عملکرد رتون بصورت معنی داری در مقابل تیمار بدون مصرف کود ازته شده است.
 اما مصرف حدود 100 کیلوگرم اوره، اختلاف معنی داری از نظر عملکرد رتون، با 50 کیلوگرم نداشته است. حتی بکارگیری ازت اضافی، ممکن است باعث دیررسی رتون و کاهش عملکرد آن شود. برای استحصال رتون مطلوب، باید 50 کیلوگرم اوره را حدود 2 تا 3 هفته بعد از برداشت محصول اصلی، زمانیکه سطح مزرعه تقریباً پوشیده از آب باشد، جهت افزایش کارائی ازت مصرفی، مصرف نمود. مطالعات و گزارشات در کشورهای مختلف بیانگر آنست که بکارگیری کودهای فسفات و پتاس، افزایش معنی داری از نظر عملکرد دانه رتون، نشان نداده است.

مدیریت آب
آب یکی از فاکتورهای مؤثر و اساسی در رشد و توسعه جوانه های رتون می باشد. در صورت تأمین آب مطمئنه، برنج پنجه دهی بسیار خوبی از خود نشان می دهد. ماله کشی پس از برداشت محصول اصلی در اراضی باتلاقی، به نظر می رسد زمینه پنجه زنی را زودتر فراهم نماید. ماله کشی باید به گونه ای باشد تا به قاعده ساقه و ریشه گیاه، آسیب وارد نیاید.
تحقیقات انجام شده در این خصوص در کشورهای مختلف نتایج متفاوتی را نشان داده اند. بطوریکه در بعضی از این گزارشات، آبیاری بلافاصله بعد از برداشت را باعث پوسیدگی ساقه های باقیمانده ذکر کرده اند، بخصوص در شرایطی که بوته ها در نزدیکی زمین درو می شوند، تعداد کپه های از بین رفته زیاد خواهد بود (12). برای تقویت رتون دهی، مزرعه را باید دو هفته قبل از برداشت نمناک نگه داشت. زهکشی مزرعه در زمان برداشت محصول اصلی و پس از آن موجب تقویت رتون دهی و افزایش تعداد خوشه های بارور می گردد (2).
کربلائی و همکاران (1379) نشان داد که اگر بلافاصله پس از برداشت، رطوبت کمتر از حد اشباع باشد، پس از مدتی قطع آبیاری ممکن است اثر سوء بر تعداد بوته رتون و پنجه زنی آنها داشته باشد و همچنین بارندگی بعد از برداشت نیز تعیین کننده است. لذا ایجاد شرایط مساعد برای رتون دهی بهتر به وضعبت آب و هوائی، بارندگی و میزان رطوبت خاک بستگی دارد. او پیشنهاد نمود که بهترین حالت آبیاری بعد از برداشت، کنترل رطوبت خاک به حالت اشباع است.

مدیریت آفات، بیماری ها و علفهای هرز
بطور کلی برای استحصال رتون مناسب باید توجه زیادی به مسأله آفات و بیماریها در کشت اصلی و رتون نمود، زیرا رویش مجدد در ساقه هائی ایجاد می شود که بیماریها خسارت چندانی به ساقه های کشت اصلی، وارد نکرده باشد.
مهمترین آفت برنج، کرم ساقه خوار برنج می باشد، که نسل سوم آن ممکن است در شرایط ایده‌آل به محصول رتون آسیب وارد نماید. بررسیها نشان می دهد که زمینه فراهمی آلودگی رتون در نسل سوم کرم ساقه خوار وجود دارد ولی معمولاً در حد آستانه خسارت اقتصادی تلقی نمی شود. علاوه بر آفت ساقه خوار برنج، آفت شب پره تک نقطه ای برنج نیز از آفاتی است که در رتون خسارت زا می باشد.
رتون می تواند میزبانی برای ارائه رشد جمعیت آفات باشد که این فاکتور باید در توصیه رتونکاری لحاظ گردد. قطعاً برای اینکه رتون بیش از آستانه اقتصادی دچار خسارت نشود، کشاورزان اقدام به مصرف سموم حشره کش می نمایند که آلودگی محیط زیست را به دنبال خواهد داشت. برای این منظور باید واریته هائی انتخاب گردند که حتی المقدور مقاومت نسبی به آفات داشته باشند تا هزینه مصرف مواد شیمیائی جهت مبارزه با آن کمتر شده و محیط را آلوده نکند. البته با افت درجه حرارت در پائیز، جمعیت آفات کم می شود، با این حال باید احتیاط لازم را انجام داد.
محصول رتون در قیاس با محصول اصلی به دلیل پائین بودن درجه حرارت تمایل بیشتری به بیماری شایع لکه قهوه ای دارد. بررسیها نشان داده که عفونتهای ویروسی کوتولگی علفی، در رتون بیشتر از سطح پائین گیاه حادث می گردد. اثر کودهای فسفاته بر اندامهای گیاهی مثل توسعه ریشه، پرشدن دانه و غیره و نیز اثر پتاسیم بر ایجاد مقاومت بر آفات و بیماریها توسط کسانی که روی این محصول کار کردند، گزارش نشده است.
 مهار بموقع علفهای هرز محصول اصلی برنج، تأثیر زیادی در کاهش میزان رشد علفهای هرز پس از برداشت برنج می گردد. بررسیها نشان می دهد که پنجه زنی مؤثر، تأثیر بسزائی در عملکرد رتون و محصول اصلی دارد. شخم، چنگک زدن و خوابانیدن کلش ها پس از برداشت برنج، باعث دفن کلش ها و علفهای هرز می شود. حساسیت این عمل به دلیل باتلاقی بودن اراضی بسیار بالاست، زیرا هرگونه تأثیر منفی بر ریشه اصلی، باعث جابجائی آن شده که نه تنها باعث تأخیر در جوانه زنی رتون می گردد، بلکه 90 درصد اینگونه بوته ها شرایط لازم برای دوباره پنجه زنی را پیدا نمی کنند. با خوابانیدن کلش و علفهای هرز ضمن اینکه علفهای هرز در اوایل رشد جوانه و مرحله حساس پرورش آن، نشو و نما نمی کند و باعث رشد خوب رتون می گردد. در نتیجه عملکرد محصول افزایش می یابد. برای جلوگیری از رقابت علفهای هرز و رتون، باید با دقت علفهای هرز مزرعه اصلی را کنترل نمود تا به گیاه رتون آسیب وارد نیاید.

زمان برداشت محصول اصلی
 زمان برداشت برنج در کشت اصلی، جهت استحصال رتون بسیار حائز اهمیت است. در صورتیکه قصد استحصال رتون وجود داشته باشد، باید بلافاصله زمانیکه اکثر دانه ها رسیده و ساقه های آنها سبز هستند، اقدام به برداشت محصول اصلی برنج نمود، زیرا گذشت زمان و تأخیر در برداشت برنج، سبب زردی و پیری ساقه شده و توانایی رتون دهی آنها بشدت افت می کند. با توجه به این موضوع هر چه ساقه ها سبزتر و شاداب تر باشند، احتمال دستیابی به رتون مطلوب، بالاتر خواهد بود، که این بستگی به زمان برداشت مناسب دارد (9). در واقع شادابی ساقه ها در زمان برداشت محصول اصلی کلید مؤفقیت تولید رتون می باشد که می توان با مصرف کود سرک قبل از برداشت محصول اصلی برگ پرچم و ساقه ها را سبز نگهداشت (2).

ارتفاع برداشت
ارتفاع برداشت بیشترین تأثیر را بر عملکرد دانه، جوانه زنی و مدت رشد رتون دارد. ارتفاع برش گیاه اصلی از آن‌جهت مهم می باشد که تعداد جوانه های قابل رویش مجدد را تعیین می‌کند، همچنین تعیین‌کننده تعداد کپه های حذف شده خواهد بود. زیرا در صورت برش در ارتفاع پایین، امکان در آب رفتن کپه و احتمال خفگی گیاه بسیار است. همچنین قطع گیاه اصلی در ارتفاع بالا، باعث بالا رفتن تعداد پنجه های تولید شده و عدم همزمان رسی می شود، که این امر موجب کاهش تعداد پنجه های مؤثر و ضعف آنها خواهد شد.
از طرف دیگر ارتفاع برداشت مدت رشد محصول را تعیین می نماید. بسته به رقم، ارتفاع برداشت متفاوت است. رشد رتون در برخی از ارقام از ارتفاع برداشت پائین تر بهتر از ارتفاع بالاتر می باشد. به عنوان مثال در برنج هیبرید ارتفاع برداشت از 43 سانتیمتر به 23 سانتیمتر کاهش یافت که موجب افزایش تعداد خوشه، زودرسی، افزایش تعداد دانه های رسیده و افزایش عملکرد دانه گردید. بیشتر جوانه های مرده در گره های نزدیک به زمین موجودند به همین دلیل ارتفاع برداشت پایین تر باعث کاهش تعداد جوانه و تعداد جوانه بارور می شود. گره های بالاتر، پنجه شان سریعتر رشد نموده، سرعت خروج جوانه ها در گره های بالاتر بیشتر است (2). از پژوهشهای انجام شده در کشورهای مختلف در مورد ارتفاع برداشت، نتایج متفاوتی به دست آمد. در IRRI نشان داده شد که ارتفاع برداشت 15 سانتیمتر، جوانه زنی را تقویت نموده و تعداد خوشه های بارور افزایش و عملکرد دانه بیشتری نسبت به ارتفاع 5 سانتیمتر داشت. در هند ارتفاع برداشت 35 سانتیمتر و در ژاپن ارتفاع برداشت بیشتر، رتون دهی بیشتر، کاهش دوره رشد رتون و افزایش عملکرد را به دنبال داشت (2).
بر اساس بررسیهای انجام شده در داخل کشور و نتایج پژوهشگران سایر کشورها در صورتیکه ارتفاع برش به سطح زمین نزدیک باشد، به دلیل ایجاد همه جوانه های رتون از گره های اولیه ساقه باعث رویش پنجه های یکنواخت و زیاد رتون خواهد شد. این برای مناطق گرمسیری و در جائیکه در پائیز، کاهش درجه حرارت، عامل محدودکننده نباشد مناسب خواهد بود. ولی در شمال کشور با توجه به محدودیت دوره رشد رتون و افت دما این عمل باعث افزایش طول دوره رشد رتون شده و ممکن است زمان خوشه دهی و پر شدن دانه در اثر سرما خسارت وارد شود. از طرف دیگر کف بر نمودن ساقه ها، زمینه را برای رشد علفهای هرز مساعدتر نموده، در نتیجه هزینه مبارزه با علفهای هرز بیشتر خواهد شد. 
نتایج تحقیقات اکثراً ارتفاع برش را حدود 25 سانتیمتر و بالاتر در حدود 50 درصد ارتفاع بوته محصول اصلی برای ارقام کشت شده در شمال کشور پیشنهاد نمود. این نتایج نشان داد در این ارتفاع برش، با توجه به معمول بودن در منطقه، نه تنها از هزینه اضافی جهت کف بر نمودن مجدد ساقه ها می کاهد، بلکه احتمال دستیابی به عملکرد رتون را بیشتر خواهد نمود.

تکنیک خوابانیدن نواری در رتون
 اگر ساقه های برنج پس از برداشت اصلی بصورت نواری (حالت قفل شدن) خوابانیده شود، بصورت چشمگیری باعث افزایش تولید رتون می گردد. روش کار بدین صورت است که در کشتهای ردیفی، هر دو ردیف بصورت حصیربافت با حرکت پا یا دست بصورت متناوب بر روی هم خوابانده می شود. این عمل باعث می شود که ساقه ها بدون صدمه دیدن، روی سطح زمین قرار گیرند. البته همین عمل را در کشتهای در هم و غیرردیفی هم میتوان انجام داد که نیاز به تجربه داشته و در عین حال کمی مشکل بوده و زیبایی کشت ردیفی را ندارد. در اثر اعمال این تکنیک موجب می شود که گیاه تحریک به رویش رتون از گره های اولیه نموده و در کنار آن باعث سبز شدن یکنواخت رتون و همزمان رسی در رتون خواهد شد (5). و از طرف دیگر انجام این روش موجب می گردد مواد فتوسنتزی باقیمانده در ساقه نیز به پنجه و خوشه انتقال یابد (2).
تفاوت این روش با روش کف بر در این است که این عمل موجب می شود که در اثر خوابانیدن ساقه های سبز، پس از برداشت محصول اصلی، مواد فتوسنتزی ذخیره شده در این ساقه به جوانه های رتون تازه روئیده برگشت می نماید و باعث افزایش سرعت رشد رتون خواهد شد. کربلائی و همکاران (1379) گزارش کردند که اثر خوابانیدن ساقه عمدتاً باعث افزایش تعداد پنجه مفید و نیز تعداد دانه رسیده و مهمتر از همه همزمان رسی خوشه ها شده که بیشترین عملکرد را حاصل کرده است. البته روش خوابانیدن معمولی با استفاده از غلتک هم تا حدودی اثر مشابه خوابانیدن نواری را دارد ولی عیب آن اینست که فشار زیاد غلتک ممکن است باعث از بین رفتن ساقه ها و له شدن آن شود یا در صورتیکه فشار غلتک کم باشد سبب ایستادگی مجدد ساقه ها گردد که نیاز به عمل خوابانیدن مجدد می باشد. تکرار عملیات موجب صدمه به ساقه های سبز خواهد شد. 
بررسیهای اولیه در مؤسسه تحقیقات برنج کشور نشان می دهد که ارقام پابلند نظیر طارم محلی و حسنی نسبت به این تکنیک عکس العمل خوبی نشان می دهند. در صورتیکه ارقام اصلاح شده و پاکوتاه که تمایل به رویش رتون از گره های انتهائی دارند، واکنش رضایتبخشی نشان ندادند. همچنین بر اساس تجزیه مشاهدات و اقدامات انجام شده، مشخص گردید که برای خواباندن نواری ساقه ها، حداقل ارتفاع 50 سانتیمتر لازم است تا براحتی این تکنیک را بتوان روی ساقه های بریده شده اعمال نمود، در غیر اینصورت انجام آن بسیار مشکل می باشد.
 زمانی و کربلائی (1382) در مقایسه روش خوابانیدن نواری و معمولی ساقه های برنج به همراه شاهد کف بر اعلام نمودند که اگر محدودیت زمانی وجود داشته باشد یا از لحاظ کارگر ماهر کمبود باشد می توان هر یک از عملیات کف بر نمودن یا خوابانیدن معمولی را بر حسب علاقه و تجارب کشاورز توصیه نمود. گزارش کالندسون و همکاران (2000) حاکی از اختلاف معنی دار بین عملکرد از طریق خوابانیدن نواری در مقابل شاهد بوده است. عملکرد رتون در خوابانیدن نواری 45/2 تن در هکتار بوده در صورتیکه در تیمار شاهد 43/1 تن در هکتار عملکرد داشته است

کیفیت برنج رتون
 کیفیت پخت و خوراک برنج حاصل از رتون در مناطق شمالی کشور، بهتر از کیفیت پخت و خوراک برنج حاصل از برداشت اصلی می باشد، زیرا دمای محیط (مخصوصاً شبها) در تظاهر ژن اصلی کنترل کننده آمیلوز برنج (یکی از فاکتورهای اصلی تعیین کننده کیفیت پخت) و ژن کنترل کننده عطر و طعم تأثیر محسوسی دارد. 
ارقام کشت شده در مناطق حاره دارای 3 تا 6 درصد اضافه آمیلوز نسبت به ارقام مناطق معتدله دارند. علاوه بر آن مقدار آمیلوز رابطه مستقیم با درجه حرارت ژلاتینی و رابطه معکوس با غلظت ژل دارد. این دو فاکتور نیز از عوامل مهم تعیین کننده کیفیت پخت و خوراک هستند. تجربه نشان می دهد که تظاهر عطر و طعم در صبح هنگام و اوایل غروب که دمای محیط پائین است، به مراتب بیشتر از انتشار آنها در ساعات گرم روز می باشد. مجموعه عوامل محیطی (دمای پائین روز و شب، کوتاه شدن روزها) در برداشت رتون باعث می گردد که کیفیت پخت و خوراک ارقام، به سمت استاندارد میل نماید. در زمینه کیفیت پخت برنج رتون کائوسیک (1991) و نعمت زاده (1987) گزارش دادند که کشت ارقام در مناطق حاره ای دارای 3 تا 6 درصد اضافه آمیلوز نسبت به کشت آنها در مناطق معتدله هستند.

منابع
 1- اخگری. ح.، 1375، تعیین پتانسیل عملکرد رتون در ارقام مختلف برنج، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی دانشکده کشاورزی واحد کرج، 121 صفحه.
2- امیری لاریجانی، ب. 1385. پرورش رتون. جزوه آموزشی کارشناسان ناظر طرح برنج. مرکز کاپیک.
3- باباپور. ج.، 1370، بررسی عوامل مؤثر در میزان عملکرد رتون برنج طارم، گزارش پژوهشی بخش تحقیقات اصلاح و تهیه بذر مازندران، جلد سوم، 14 صفحه.
4- باباپور. ج.، 1370، بررسی امکان دوبار کشت در یک سال و عوامل مؤثر در عملکرد برنج طارم و اوندا، گزارش پژوهشی بخش تحقیقات اصلاح و تهیه بذر مازندران، 21 صفحه.
5- زمانی، س. م. و م. ت. کربلائی. 1382. مقایسه روش خوابانیدن نواری و معمولی ساقه های برنج به همراه شاهد کف بر. مؤسسه تحقیقات برنج کشور- معاونت مازندران. 15 صفحه.
6- سعادتی. ن.، 1374، بررسی عوامل مؤثر در میزان عملکرد رتون برنج طارم، گزارش پژوهشی بخش تحقیقات اصلاح و تهیه بذر مازندران، 16 صفحه.
7- شرفی. ن.، 1375، اثر ارتفاع برش و سطوح کود ازته بر عملکرد رتون رقم حسنی، گزارش پژوهشی بخش تحقیقات اصلاح و تهیه بذر مازندران، 25 صفحه.
8- کربلایی. م.، م. یزدانی. ش. بابازاده. ح. سلمانی و ن. نیازی. 1379. بررسی اثر خوابانیدن نواری و معمولی ساقه های برنج و رژیم آبیاری بر عملکرد رتون ارقام مختلف برنج، گزارش پژوهشی بخش تحقیقات اصلاح و تهیه بذر مازندران، 13 صفحه.
9- غلامی. م.، 1378، پرورش رتون برنج بعنوان یکی از راهکارهای مؤثر در امر بهره وری از اراضی ماندابی و باتلاقی برنج، گزارش پژوهشی بخش تحقیقات اصلاح و تهیه بذر مازندران، 14 صفحه.
10- غلامی. م.، 1385، پرورش رتون برنج (Ratooning Rice) یکی از راهکارهای مؤثر در امر بهره وری از اراضی ماندابی و باتلاقی برنج، انتشارات جهاد کشاورزی استان مازندران، دفتر برنج. 16 صفحه.
11- ملکوتی، م. ج. 1378. ضرورت مصرف بهینه کود برای افزایش عملکرد ارقام برنج پرمحصول (قسمت دوم). نشریه شماره 71. شورای عالی سیاستگذاری کاهش مصرف سموم و استفاده بهینه از کودهای شیمیائی وزارت کشاورزی.

www.berenge.com